در حال بارگذاری ...
کهن ترین تئاتر های تهران (فصل هفتم)

تماشاخانه سنگلج قدیمی ترین تماشاخانه فعال ایران (1)

پیمان شیخی: مقاله زیر با عنوان سنگلج قدیمی ترین تماشاخانه فعال ایران که در این جا می خوانید مقاله مفصلی است که شامل تاریخچه ساخت ، مدیران و اولین آثار اجرا شده در آن ، معرفی اجراهای ۱۳۴۵ تا ۱۳۵۷ و معرفی نمایش های اجرا شده بعد از پیروزی انقلاب اسلامی تا زمان حال است که در سه مطلب مجزا و متوالی در ایران تئاتر منتشر می شود.

وقتی نام " تماشاخانه ی سنگلج " به گوشمان می خورد، ذهنمان بی اختیار پرواز می کند و به محله ی " سنگلج " می رسد . " سنگلج " برای اهالی قدیمی تهران، نامی جدانشدنی از " پارک شهر " است . فضائی که در روزگاری بخشی از محله ی بزرگ و مهم " سنگلج " به حساب می آمد و در زمان پهلوی اول تصمیم بر آن شد که در این قسمت از محله ی " سنگلج "، نخستین " پارک شهر " یا " پارک مرکزی " در تهران و ایران ایجاد شود و شد.

اوایل دهه ی چهل، این باور در خرد جمعی شهر تهران پذیرفته شده بود که می توان تماشاخانه های متعددی را در نقاط مختلف شهر تهران ساخت و ایجاد کرد و گامی در جهت تمرکز زدایی تئاتر از خیابانی طویل و قدیمی با نام " لاله زار " برداشته شود. در همین زمان فکر ایجاد تماشاخانه ای در محله ی مهم " سنگلج "شکل گرفت.

 

دلیل و اهمیت ایجاد تماشاخانه ی"  ۲۵ شهریور " یا " سنگلج "

دهه ی چهل را می توان دهه ی تغییرات در تئاتر کشور و البته هنر کشورمان دانست. تغییراتی که در جهت مدرن تر شدن هنر تئاتر شکل گرفت و این هنر در کشورمان به شکل آکادمیک و روزآمدتری نسبت به دهه های گذشته به حیات خود ادامه داد. درست سال ۱۲۴۳ بود که " پهلبد " داماد محمدرضا شاه پهلوی، برای ایجاد " وزارت فرهنگ و هنر " اصرار ورزید و پس از شکلگیری این وزارتخانه، تصمیم بر آن شد تا تماشاخانه ای با شکل و شمایل مدرن اما کاملا دولتی ساخته شود که برخلاف سایر تماشاخانه های تهران که نمایش های مختلف فرنگی و ایرانی را به نمایش می گذاشتند، این تماشاخانه مکانی برای اجرای آثار نمایشی صرفا ایرانی باشد.

پس از این تصمیم، " مهندس بابایان "، مدیرعامل شرکت " بهساز نو " قطعه زمینی را در محله ی " سنگلج " خریداری کرد و با هزینه ی شخصی، " تماشاخانه ی بیست و پنج شهریور " را بنا نهاد. البته ذکر این نکته ضروری است که " مهندس بابایان " پیش از بنا نهادن این تماشاخانه، تالار " رودکی " را ساخته بود و از باقیمانده ی مصالح ساختمانی این تالار، تماشاخانه ی " بیست و پنج شهریور " و " سنگلج " زمان ما را احداث کرد.

استاد جعفر والی طی گفت و گوی تلفنی که با ایشان داشتم در خصوص تماشاخانه ی " سنگلج " گفت: " قطعه زمین " تماشاخانه ی سنگلج " زمینی بایر بود که تبدیل به خرابه ای محلی شده بود. در انتهای آن که متصل به کوچه ی پایینی این تماشاخانه می شود نیز قهوه خانه ای سطح پائین وجود داشت که توسط مهندس بابایان تبدیل به تماشاخانه ی کنونی شد. او فردی فرهنگ دوست بود که بدون چشمداشت دست به این عمل فرهنگی زد و صرفا هر از گاهی تماس تلفنی داشت و چند بلیت نمایش درخواست می کرد. "

زمینی که برای احداث "تالار ۲۵ شهریور" یا "تماشاخانه ی سنگلج" زمان خودمان خریداری شد، در ضلع جنوب غربی "پارک شهر" واقع بود و شاید بهترین نقطه برای ایجاد چنین مکان فرهنگی بود که انتخاب شده بود؛ چراکه از یکسو با وجود دربهای ورودی و خروجی ضلع جنوبی " پارک شهر "، عموم مردم این امکان را پیدا می کردند که پس از تفریح و تفرج در پارک مرکزی شهر، به تماشای تئاتر بنشینند. از سوی دیگر اهالی محله ی سنگلج و حتی حسن آباد و امیریه، برای تماشای تئاتر ایرانی آن هم از نوع آکادمیک آن، زمان کمتری را صرف می کردند تا به تماشاخانه برسند و درحقیقت یک امکان فرهنگی قابل دسترس برای اهالی این محله ها ایجاد شده بود.

این تماشاخانه باعث دلگرمی هنرمندان جوان، تحصیلکرده و سختکوش تئاتر کشورمان بود و به نوعی موجب ایجاد انگیزه برای نگارش و تولید آثار نمایشی ایرانی مناسب فرهنگ روز جامعه بود و همین امر باعث ایجاد بستر مناسب برای پرورش هنرمندان فعال در تئاتر با مضمون ایرانی بود.

" تماشاخانه ی سنگلج " با زیربنایی به مساحت ۱۰۳۴ مترمربع ساخته شد و نام "۲۵ شهریور" که روز تاجگذاری "محمدرضا شاه پهلوی" بود برای آن انتخاب شد و مهر ماه ۱۳۴۴ خورشیدی، همزمان با برگزاری نخستین جشنواره "نمایشهای ایرانی" افتتاح شد.

یکی از جاذبه های تصویری که نگاه هر تازه واردی را به تماشاخانه سنگلج به خود جلب می کند، تابلوی معرق کاشی به ابعادسه متر در ۱۴ متر است که سال ۱۳۴۳ خورشیدی توسط دکتر سیما کوبان طراحی و توسط گروه کاشی سازی هنرهای زیبا ساخته شده و بر سردر ورودی این تماشاخانه خودنمایی می کند.

نکته ای در آغاز این نوشتار درخصوص نام و نامگذاری قدیمی ترین تماشاخانه ی فعال کشور لازم به ذکر است اینکه، پس از انقلاب اسلامی، همزمان با ریاست استاد جمشید مشایخی بر اداره ی برنامه های تئاتر، تغییر کند. بخاطر دارم طی مصاحبه ای که در سال ۱۳۸۶ با استاد مشایخی داشتم، ایشان گفتند که استاد جعفر والی پیشنهاد داده بودند که باتوجه به واقع شدن این تماشاخانه در محله ی سنگلج، چرا نام آن را به نام این محله ی قدیمی تغییر ندهیم. این پیشنهاد زیبا پذیرفته می شود و از آن پس تحت عنوان تالار سنگلج شناخته شد. اما این روند مناسب انتخاب نام این تماشاخانه، در زمان ریاست اتابک نادری که از بازیگران باسابقه ی تئاتر، سینما و تلویزیون کشورمان است، باتوجه به سبقه ای که در زمینه ی پژوهش تئاتر در استان اردبیل و انتشار یک چلد کتاب پژوهشی در این باب نیز بوده، عنوان "تماشاخانه" جایگزین "تالار" شد و از آن پس تحت عنوان "تماشاخانه ی سنگلج" شناخته و خطاب شد.

 

شورای تئاتر " تماشاخانه سنگلج "

"تماشاخانه سنگلج" در آغاز کار خود با سرپرستی "اداره هنرهای دراماتیک" فعالیت داشت و یک شورای هنری به نام "شورای تئاتر" بر نحوه تولید و کیفیت آثار نمایشی و عملکرد گروه های نمایشی نظارت کامل داشت که متشکل از هنرمندانی چون عظمت ژانتی، جلال ستاری، علی نصیریان، داوود رشیدی، عباس جوانمرد و عزت اله انتظامی بوده است.

 

مدیران تماشاخانه سنگلج

افرادی که مدیریت و سرپرستی تماشاخانه سنگلج تهران را از آغاز تاکنون بر عهده داشته اند عبارتند از:عظمت ژانتی، علی نصیریان، فرخ ساجدی، دکتر طباطبایی، سعید بصیریان، مجید جعفری، علی حیدری‌، صدیقی نژاد، افشین نژاد، محسن اکبریان، کیوان نخعی، محمود فرهنگ، اتابک نادری، پریسا مقتدی بعنوان نخستین مدیر بانو در این تماشاخانه، سید یونس آبسالان و علی عابدی.

تماشاخانه ی سنگلج طی مدیریت هر یک از کسانی که نامشان ذکر شد شاهد تغییراتی در شیوه ی مدیریت اجراها و حتی تغییرات ظاهری تماشاخانه بوده که بی شک تمام این عزیزان به اندازه ی توشه و توان خود در جهت اعتلای فرهنگی این تماشاخانه گام برداشتند.

گروه های تئاتر فعال در تماشاخانه سنگلج

آنچه که " تماشاخانه ی سنگلج " یا " ۲۵ شهریور سابق " را از سایر تماشاخانه های همنسل خود متمایز کرد، حجم وسیعی از ایده های نو و تازه بود که توسط هنرمندان شاخص و نام آور تئاتر کشورمان به مرحله ی عمل رسید. در این تماشاخانه ، گروه های نمایشی چون "گروه هنر ملی" به سرپرستی عباس جوانمرد، "گروه تئاتر مردم" به سرپرستی علی نصیریان، "گروه تئاتر شهر" به سرپرستی جعفر والی"، "گروه تئاتر امروز" به سرپرستی داوود رشیدی، ، "گروه تئاتر جوان" به سرپرستی اسماعیل شنگله و "گروه تئاتر میترا" به سرپرستی خلیل موحد دیلمقانی که وابسته به "اداره هنرهای دراماتیک" بودند و با کمک مالی "وزارت فرهنگ و هنر" فعالیت می‌کردند آثار نمایشی خود را تولید و در " تماشاخانه ی سنگلج " روی صحنه می آوردند.

این گروه های نمایشی توسط هنرمندان و کارگردانان صاحب امضاء همچون عباس جوانمرد، جعفروالی، علی نصیریان، عزت‌ا... انتظامی، داود رشیدی، رکن‌الدین خسروی، بهرام بیضایی، محمود استادمحمد و . . .  فعالیت داشتند که عموما بعنوان نویسنده ی آثارشان نیز فعالیت داشتند. از سوی دیگر از قلم و آثار نمایشی نمایشنامه نویسان بزرگی چون غلامحسین ساعدی، خلیل موحد دیلمقانی، اکبر رادی، بیژن مفید، محسن یلفانی، منوچهر رادین، بهن فرسی، محمود دولت آبادی، کوروس سلحشور، حسین مکی، آرمان امید، بهزاد فراهانی، محمد رهبر، حمید نعمت و عنایت اله احسانی نیز استفاده می کردند.

درچنین شرایطی رغبت حمایت دولتی از گروه های تئاتری بصورت کامل ایجاد شد و برای نخستین بار در تاریخ تئاتر ایران، اجرای تئاتر با حمایت کامل دولت به مرحله ی عمل رسید و از این طریق تعداد زیادی از نویسندگان، کارگردانان، بازیگران، طراحان دکور و سایر هنرمندان فعال در تئاتر به استخدام دولت درآمدند.

 

نخستین اجراهای تالار ۲۵ شهریور یا "تماشاخانه ی سنگلج"

در صفحه ی ۸۱ کتاب "تئاتر ایران در گذر زمان ۱۳۵۷-۱۳۴۲ " که به کوشش کاظم شهبازی و اعظم کیان افراز به چاپ رسیده چنین نوشته که: لازم به ذکر است که سال ۱۳۴۳ شمسی، پس از تشکیل "وزارت فرهنگ و هنر" و تاسیس اداره کل فعالیت های هنری، اداره ی امور تئاتر کشور را اداره ی برنامه های تئاتر وزارت فرهنگ و هنر به عهده گرفت و "عظمت ژانتی" به ریاست آن اداره منصوب شد. اداره ی برنامه های تئاتر اولین فعالیت ارزنده خود را با افتتاح تالار ۲۵ شهریور "سنگلج" شروع کرد و تالار مزبور با اجرای برنامه ی اولین جشنواره ی نمایشنامه های ایرانی در سال ۱۳۴۴ در تهران افتتاح شد. "

در "نخستین جشنواره ی نمایشنامه های ایرانی" به ترتیب آثار نمایشی چون: نمایش "امیر ارسلان" نوشته ی پرویز کاردان و کارگردانی علی نصیریان ر تاریخ نوزدهم و بیستم مهر ماه بعنوان نخستین اثر نماشیی "تماشاخانه ی سنگلج" اجرا شد و  بازیگرانی چون، عزت اله انتظامی، علی نصیریان، مهین شهاب، فرزانه کاردان، جعفر والی، پرویز صادقی، محمد اسماعیلی، خسرو فرزین، محمود رئوفی، سیروس افهمی، فخری خوروش، خسرو شجاع زاده و منوچهر فرید در آن ایفای نقش داشتند.

دومین اثر نمایشی این جشنواره، نمایش "چوب به دست های ورزیل" نوشته ی غلامحسین ساعدی و کارگردانی جعفر والی بود که بیست و یکم و بیست و دوم مهرماه با ایفای نقش بازیگرانی چون، عزت اله انتظامی، علی نصیریان، جعفر والی، جمشید مشایخی، محمود رئوفی، سیروس افهمی، محمود دولت آبادی، فریدون نوری، خسرو شجاع زاده، پرویز فنی زاده، محمدعلی کشاورز، منوچهر فرید، خسرو فرزین و پرویز طالبیان روی صحنه رفت.

نمایش "کالسکه طلایی" با نویسندگی و کارگردانی خلیل موحد دیلمقانی سوم اثر نمایشی بود که بیست و سوم و بیست و چهارم مهر ماه با بازی بازیگرانی چون محمدعلی کشاورز، جمیله شیخی، فرزانه کاردان، خسرو فرزین و مسعود ترانه اجرا شد.

"تماشاخانه ی سنگلج" در "نخستین جشنواره ی نمایشنامه های ایرانی" طی روزهای ۲۵، ۲۶ و ۲۷ مهرماه پذیرای " مجموعه ایرانی " با تهیه کنندگی پرویز صیاد بود که شامل: نقالی، پرده خوانی، تعزیه، خیمه شب بازی، چشم بندی، معرکه گیری و نمایش حوضی بود.

اثر نمایشی بعدی این جشنواره، نمایش "بهترین بابای دنیا" نوشته ی بهرام بیضایی و کارگردانی عزت الله انتظامی بود که بیست و هشتم و بیست و نهم مهرماه با ایفای نقش علی نصیریان، جمشید مشایخی، جعفر والی، سرور امجدی و رامین انتظامی اجرا شد.

نمایش "پهلوان اکبر می میرد" نوشته ی بهرام بیضایی و کارگردانی عباس جوانمرد نیز در تاریخ سی ام مهرماه و یکم آبان با بازی رقیه چهره آزاد، محمود دولت آبادی، عباس جوانمرد، حسن خیاط باشی، پرویز فنی زاده، پری امیر حمزه، فیروز بهجت محمدی، حسین کسبیان، بخشی و هومن اجرا شد.

دوم و سوم آبان ماه نمایش " کوروش پسر ماندانا " نوشته ی سلحشور و کارگردانی رکن الدین خسروی در این تماشاخانه اجرا شد و بازیگرانی چون محمدعلی کشاورز، جمیله شیخی، مهین شهابی، منوچهر فرید، اصغر سمسارزاده، رشید بهنام، جمشید عظیمی نژاد، محمود رئوفی، مسعود ترانه، مسعود توحیدی، پرویز فرزین، حسین تبریزی، ناصر لاله زاری، فریدون نوری، منوچهر رادمنش، خسرو فرزین و خسرو شجاع زاده در آن ایفای نقش داشتند.

لازم به ذکر می دانم این تاکیید بر اسامی و ترتیب و تاریخ اجراها به این دلیل است که متاسفانه در کتب چاپی متعددی اشتباهاتی مشاهده شده که بی تردید طی پنجاه سال آتی اطلاعات نادرست فراگیر می شود و پژوهشگران تحصیلکرده ای که می بایست با استفاده از منابع گردآوری شده به آسیب شناسی تئاتر کشورمان بپردازند به بیراهه هدایت می شوند. اشتباهاتی از قبیل تاریخ اجرا، جابجایی کارگردانان دو اثر نمایشی و حتی نام صحیح یک اثر نمایشی که قابل گذشت نیست.

نکته ای که درخصوص فروش بلیت آثار نمایشی " نخستین جشنواره ی نمایشنامه های ایرانی " ذهن را به خود مشغول می کند، در دسترس بودن بلیت این آثار نمایشی بوده که علاوه بر گیشه ی تماشاخانه ی سنگلج یا " ۲۵ شهریور سابق"، تهیه ی بلیت این آثار به سادگی از طریق کتاب فروشیهای معتبر و مراکز فروش کاست و صفحه ی گرامافون نیز امکانپذیر بوده که اتفاقی خرسند کننده و قابل تکرا است و در زمان کنونی نیز امکان تکرار آن وجود دارد.

آثار نمایشی که در نخستین جشنواره ی نمایشنامه های ایرانی اجرا شدند همگی از قدرت اجرایی بالایی برخوردار بودند که از سر اعتقاد و عشق حقیقی هنرمندان این آثار شکل گرفته بود و این شامل حال کارگردان، بازیگران، طراحان، نویسندگان و حتی عوامل پشت صحنه ی نمایش می شد. با رجوع به نظرات صاحب نظران آن زمان تئاتر کشورمان درمی یابیم که جملگی این نمایش ها، از درجه ی کیفی مورد تاییدی برخوردار بوده اند.

در همین ارتباط به صفحه ی ۸۰ کتاب "تئاتر ایران در گذر زمان ۱۳۵۷-۱۳۴۲ " که به کوشش کاظم شهبازی و اعظم کیان افراز به چاپ رسیده مراجعه می کنیم که چنین نوشته: اکبر رادی نمایشنامه نویس درباره ی نمایش " پهلوان اکبر می میرد " در جشنواره ی نمایش های ایرانی نقطه نظرات خود را این گونه بیان می کند:

" بی شک جوانمرد در به ثمر رساندن نمایشنامه تلاش پیگیری از خود مشان داده است. در این راه موفق بوده است یا نه، چه اهمیتی دارد؟ مهم ایمانی است که در او نسبت به تئاتر ملی دیده ایم. جوانمرد سهم بزرگی در موفقیت نمایشنامه داشته است. تنظیم نور می توان گفت در این نمایشنامه کم نظیر بود . . . نصرت پرتوی بی غل و غش . . . و چهره آزاد به تمام معنا یک مادر بود. "بخشی" به پهلوان حیدر درست نیفتاده بود. کسبیان در نقش می فروش چابک و نرم بود و فیروز در نقش پهلوان اسد، خوب می لنگید و بیانی رسا و آنچنانی داشت. . . "

متن بالا برگرفته صفحه ی ۳۹ و ۴۰ کتاب " مجموعه ی مقالات اکبر رادی با عنوان "دستی از دور " که توسط انتشارات امید در سال ۱۳۵۲ به چاپ رسیده است.

مطالعه ی همین بخش کوتاه که مربوط به نظر پدر نمایشنامه نویسی مدرن ایران، زنده یاد استاد اکبر رادی می شود، نمایانگر این واقعیت است که آثار شرکت کننده در نخستین جشنواره ی نمایشنامه های ایرانی، نه تنها از نظر کارگردانی و بازیگری از قدرت بالایی برخوردار بودند؛ بلکه از نظر فنی نیز در وضعیت مطلوب و قابل قبولی برخوردار بودند و در وضعیت آزمون و خطا قرار نداشته اند.

نکته ی قابل تامل اینکه  در آغاز چنین برنامه ریزی شده بود که آثار نمایشی شرکت کننده در " نخستین جشنواره ی نمایشنامه های ایرانی " هر یک به مدت یک یا دو شب در "تماشاخانه ی سنگلج" اجرا داشته باشند، ولی بدلیل استقبالی که از هر اثر نمایشی صورت می گرفت، یک یا دو ماه اجرا برای این آثار در نظر گرفته شد.

تماشاخانه سنگلج" در آن زمان به لحاظ تجهیزات فنی، نور، صدا و آکوستیک سالن اجرا کاملا استاندارد بود و وجود امکانات صحنه‌ای همچون سن ‌گردان، میله‌های بالا برنده پرده، دکور و سایر امکانات به روز، موجب شد تا این تماشاخانه از ویژگی خاصی برخوردار باشد.

در اینجا بر خود لازم می دانم به نکته ای اشاره کنم که بی شک خوانندگانش را دچار اشتباه می کند. در صفحه ی ۸۷ و ۸۸ کتاب " تاریخ تئاتر ایران در گذر زمان ۱۳۵۷-۱۳۴۲ " چنین نوشته که: به دلیل اینکه بیشتر نمایش هایی که گروه هنر ملی اجرا می کرد در تالار ۲۵ شهریور به معرض نمایش گذاشته می شد، این تصور را به وجود آمورده بود که گروه وابسته به تالار ۲۵ شهریور  "سنگلج" است. و این تصور غلط را جعفر توکل درباره ی تمرکز فعالیت های گروه هنر ملی توضیح می دهد: " تئاتر ۲۵ شهریور" در آغاز برنامه ی روشن و مشخصی نداشت و گردانندگان بدون در نظر گرفتن ارزش و اهمیت نمایشنامه ها، سعی داشتند که به طور مرتب و به هر وسیله ای که شده برنامه هایی برای این تئاتر تهیه و تنظیم نموده تا در نتیجه تئاتر به وقفه و سکوت دچار نشود. اگرچه در اثر این اقدام و کوشش عجولانه توازن برنامه های تئاتر بهم خورد و به موازات نمایش های ایرانی و خارجی نمایش هایی که سطحی و کم عمق بود به روی صحنه آمدند؛ ولی روی هم رفته این تئاتر بندریج در اختیار و انحصار نمایشنامه های ملی قرار گرفت. "

درخصوص این ادعا بهتر است به لیست اجراهای تماشاخانه ی سنگلج از سال ۱۳۴۴ تا ۱۳۵۱ مراجعه کنیم که در اینصورت نام نویسندگانی چون پرویز کاردان، غلامحسین ساعدی، خلیل موحد دیلمقانی، بهرام بیضایی، کوروس سلحشور، علی نصیریان، فریده فرجام، پرویز صیاد، محسن یلفانی، عباس جوانمرد، شهباز ذوالریاستین، بیژن مفید، عباس مغفوریان، علی حاتمی، اکبر رادی، هادی اسلامی، هوشنگ سهابی، نصرت الله نویدی، ایرج امامی، حسن زندی، بهزاد فراهانی، بهمن فرزانه، محمود استادمحمد و نادر راد چشم نوازی می کنند که همگی نه تنها غیر ایرانی نبوده بلکه از بهترینهای زمانه ی خود بوده و هستند. درحقیقت در سال ۱۳۵۱ استاد عزت الله انتظامی نخستین نمایش غیر ایرانی تماشاخانه ی سنگلج را تحت عنوان " بازرس " اثر نیکولای گوگول در این تماشاخانه روی صحنه می آورد.  

ادامه دارد...




نظرات کاربران