گزارش «پیام ما» درباره تأثیر جنگ دوازده‌روزه بر هنرهای نمایشی
غافلگیری صحنه
جنگ عواقبی دارد که به‌زودی فراموش‌شدنی نیست و قبل از آنکه فعالیت‌های مختلف تحت‌الشعاع قرار گیرد، روح و روان آدم‌هاست که درگیر فجایع جنگ می‌شود. جنگ تحمیلی دوازده‌روزه نیز نه‌تنها حوزه‌های مختلف سیاسی، اجتماعی، امنیتی و ... کشور را تحت‌تأثیر قرار داد، بلکه تأثیر شگرفی بر حوزه فرهنگ و هنر و بهویژه تئاتر و نمایش گذاشت. درواقع جنگ تحمیلی، تئاتر ایران را با چالش‌های عمیق اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی مواجه ساخت که آثار آن پس از جنگ نیز مشهود است.
طی چند هفته گذشته تجربه‌ای جمعی را پشت سر گذاشتیم که قطعاً مورد خواسته هیچ‌یک از ما نبوده و نیست. جنگ دوازده‌روزه تأثیر عمیقی بر روح و روان و البته کسب‌وکارمان گذاشت. این تأثیر در حوزه فعالیت‌های مختلف، متفاوت بود.
«مریم کاظم»، کارگردان تئاتر، با اشاره به آنکه فعالیت‌های کاری این حوزه طبق برنامه‌ریزی زمانی پیش می‌رود که هر اتفاق غیرمنتظره‌ای تأثیر مستقیم روی زمان‌بندی آن می‌گذارد، به «پیام ما» گفت: «اکثر پروژه‌های نمایشی اعم از فیلم و تئاتر و کلاس‌های هنری و اجراها و اکران‌ها طی جنگ دوازه‌روزه تعطیل شدند و هم‌زمان با شرایط ناگوار و نامطمئن، کار نمی‌کردیم. هم خودمان و هم مخاطبان کارهای نمایشی نگرانی‌هایی داشتند که اولویت آن در درجه اول به خانواده و سلامت عزیزانشان و سپس هموطنانمان برمی‌گردد.»
او ادامه داد: «تحت این شرایط، کمی از فعالیت‌های فیزیکی‌مان دور افتادیم که قابل‌جبران است، ولی ترس و نگرانی و ازدست‌دادن‌ها شاید قابل‌جبران نباشد. حتی این روزها بعد از بازگشت به کارهایمان گویا سایه آن را احساس می‌کنیم و نمی‌دانیم یا بهتر بگویم، مطمئن نیستیم که چه کاری انجام می‌دهیم.»
کاظمی که قرار بود نمایش «سیندرلای چینی» را در قالب اجراهای دوره‌ای آموزشی از ۲۶ خرداد روی صحنه پردیس تئاتر تهران ببرد و با وقوع جنگ اجراها با چالش روبه‌رو شد، درباره تأثیر جنگ بر هنرمندان و مخاطبان تئاتر گفت: «کار و فعالیت ما در حوزه نمایش وابسته به مخاطبان است. در شرایط پیش‌آمده نه می‌توانستیم و نه می‌خواستیم اجرایی داشته باشیم. نه‌تنها بازیگران و عوامل پشت صحنه و کادر اجرایی پراکنده و گاهاً دور شده بودند، بلکه تماشاگران هم برای حفظ جان خانواده و عزیزانشان ترجیح می‌دادند در مکان‌های شلوغ که ممکن است به‌راحتی نتوانند خودشان را نجات دهند، حضور نداشته باشند. بنابراین، به‌طور کلی کارمان تعطیل شد.»
او اضافه کرد: «از طرف دیگر به‌دلیل نزدیک‌بودن به ماه محرم؛ فرصت ۱۰روزه اجرای نمایش را از دست دادیم و عملاً بعد از عادی‌شدن اوضاع به‌دلیل رسیدن ایام سوگواری امکان اجرا نداشتیم. این روزها آرام‌آرام مجدداً اعضای گروه را جمع می‌کنیم و با هماهنگی‌های مجدد، امیدواریم دوباره شروع کنیم.»
این کارگردان و آموزگار حوزه تئاتر و نمایش در پاسخ به این سؤال که آیا پروتکلی برای حوزه نمایش در شرایط بحران و وقوع اتفاقاتی از جمله جنگ، زلزله و… تعریف شده و اینکه آیا معاونت امور نمایشی در شرایط موجود همراهی لازم با گروه‌های نمایشی داشته است؟ گفت: «در چنین مواقعی هیچ پروتکلی وجود ندارد؛ همه غافلگیر می‌شویم. ولی به‌طور کلی، مدیریت شرایط بحرانی در حوزه تئاتر و سینما تعریف نشده است. با توجه به گران‌بودن این حرفه و هزینه‌های بالا، هیچ‌گاه برای شرایط خاص آماده نبوده‌ایم؛ البته جز راهکارهای دستوری که باید کارها اجرا شود، کلاس‌ها برقرار شود، فیلمبرداری‌ها تعطیل نشود و…، وگرنه حمایت دیگری نداشتیم.»
کاظمی ادامه داد: «انتظارم این است که باید برای زحماتی که کشیده شده و وقت‌هایی که گذاشته شده، ارزش قائل شد و با سلامت فکر، مشاوره‌های کارساز و کمک‌های سریع، تلخی و ناامیدی دوران جنگ را برطرف کرد. ولی مطمئنم همه گروه‌های تئاتری که اجراهایشان شروع شده و همه گروه‌های تصویربرداری که کارشان را شروع کرده‌اند و همه کلاس‌های هنری که به کار برگشته‌اند، خودشان دست روی زانو گذاشته و برخاسته‌اند. کوشش مضاعفی برای جبران زمان ازدست‌رفته نداشته‌ایم.»
او با اشاره به تأثیر جنگ و بحران‌هایی ازاین‌دست بر فعالیت‌های هنری و نمایشی گفت: «بزرگترین دشمن خلاقیت، تردید و ناامیدی است. اینکه مطمئن نباشید کاری که می‌کنید، حتماً در این شرایط لازم است و بهترین کاری است که می‌توانید انجام دهید. تمایل به رها کردن در انسان به‌وجود می‌آید. گویا مدتی همه‌چیز رنگ و معنای قبلی خود را از دست می‌دهد. نگاه و نگرش خودت و مخاطبانت تغییر می‌کند. با قدم‌های نامطمئن پیش می‌روید، حداقل در کوتاه‌مدت چنین خواهد بود.»
کاظمی ادامه داد: «جنگ در درازمدت تأثیرش بر تولیدات آثار هنری خود را نشان خواهد داد. البته همیشه امید قدرتمندتر از یأس است. انسان خود را بازسازی می‌کند و روحیه‌اش را دوباره می‌یابد. بهترین امید، ثبات و امید به برقرار ماندن دوستی و شرایط پایدار است.»
در این شرایط چگونه می‌توانستیم کمدی اجرا کنیم؟
۲۳ خردادماه ۱۴۰۴ بود که معاونت امور هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی اطلاعیه‌ای درباره روند فعالیت تالارهای نمایشی و کنسرت‌های موسیقی صادر و عنوان کرد: «…با توجه به همدلی تولیدکنندگان و عرضه‌کنندگان آثار فرهنگی و هنری با ملت شریف ایران و خانواده‌های شهیدان و مصدومان، تمام آثار نمایشی به صحنه نخواهد رفت و اجراهای صحنه‌ای موسیقی و فعالیت گالری‌ها نیز از امروز (جمعه، ۲۳ خرداد) تا اطلاع ثانوی متوقف و بدیهی است تهیه‌کنندگان، صاحبان آثار و سامانه‌های محترم فروش بلیت، تدابیر لازم درباره عودت بلیت یا اجرای جایگزین را اتخاذ نمایند.»
«داوود فتحعلی بیگی» که نمایش «شب نشینی با مولیر» را در تئاتر سنگلج روی صحنه داشت و از قضا ۱۰ شب دیگر هم تمدید شده بود، به‌واسطه جنگ دوازده‌روزه و تعطیلی نمایش‌ها، اجراهای خود را از دست داد.
او دراین‌باره به «پیام ما» گفت: «با توجه به توقف ۱۰روزه اجرایمان حدود ۹۰ میلیون تومان خسارت دیدیم. با توجه به آنکه نمایش ما یک اثر کمدی بود و در شرایطی که بسیاری از مردم عزادار بودند و شهید داده بودند، قطعاً ما نیز شرایط اجرا حتی در زمانی که عنوان شد گروه‌های نمایشی اجراهای خود را از سر گیرند، نداشتیم. در شرایطی که مردم مجروح و آسیب‌دیده بودند، چگونه می‌توانستیم کمدی اجرا کنیم؟ ضمن آنکه از ششم تیرماه نیز ماه محرم آغاز شد و عملاً اجراهای ما ناتمام ماند.»
فتحعلی بیگی با اشاره به آنکه انتظار می‌رفت انجمن نمایش در شرایط جنگ از هنرمندان این حوزه حمایت کند، تأکید کرد: «انجمن نمایش همیشه ۲۰ درصد از فروش نمایش‌ها را دریافت می‌کند. این درحالی‌است که ما انتظار داشتیم با توجه به خسارتی که جنگ به اجراها وارد کرده، ملاحظات لازم انجام شود و انجمن نمایش درصد خود را برندارد. نباید فراموش کرد که ما در اوج اجراهایمان بودیم و حتی در همان روز که حمله اتفاق افتاد، تمام بلیط‌ها به فروش رفته بود و عموماً آخر هفته‌هایی که تمام بلیط‌های یک اجرا به فروش می‌رود، آخر هفته بعد نیز همین گونه خواهد بود که ما تمام این شرایط فروش از دست دادیم.»
این کارگردان نمایش ادامه داد: «با توجه به درصدی که تیوال و انجمن نمایش از فروش اجرای ما کم کردند و حدود ۷۰ میلیون هزینه‌ای که برای اجرا داشتیم، حدود ۱۰۰ میلیون از فروش برای ما باقی ماند که باید بین ۲۵ نفر از عوامل تیم تقسیم شود. با یک ضرب و تقسیم کوچک می‌توان متوجه شد که حتی هزینه رفت‌وآمد تیم احصا نشده است.»
خسارت ۶۰ میلیارد تومانی طی ۱۲ روز
تعطیلی سالن‌های نمایش در روزهایی که صدای پدافند و انفجار گاه و بی‌گاه از آسمان شنیده می‌شد و دلهره و هراس جایی برای رفتن به تئاتر و دیدن نمایش نگذاشته بود، علاوه‌بر تأثیری که بر گروه‌های نمایشی، بازیگران، هنرجویان و… داشت، تماشاخانه‌ها و مدیران آن بهویژه فعالان بخش خصوصی را نیز تحت‌تأثیر قرار داد.
«داوود نامور»، مدیر عمارت نوفل‌لوشاتو، با اشاره به آنکه جنگ بر تمام صنوف و مشاغل تأثیر گذاشت، گفت: «هنوز کسب‌وکارها در وحشت به‌سر می‌برند و به روزهای قبل از جنگ بازنگشته‌اند. در این میان، بخش فرهنگ و هنر بیش از سایر بخش‌ها آسیب دید. عموماً شاهد آن هستیم که هر اتفاقی که می افتد، از فوت یک شخصیت مهم گرفته تا کرونا و …، اولین بخشی که تعطیل می‌شود، تئاتر است.»
او که چهار اجرا در سالن‌های مختلف مجموعه نوفل‌لوشاتو روی اجرا داشت و به‌واسطه جنگ دوازده‌روزه تعطیل شدند، یادآور شد: «بیش از ۱۵۰ اجرا در سالن‌های بخش خصوصی تهران طی این مدت تعطیل شد و تقریباً می‌توان گفت حدود ۲۰ تا ۳۰ میلیارد تومان به سالن‌دارهایی که تئاتر فاخر را روی صحنه می‌برند، خسارت وارد شده است. با احتساب سالن‌های بخش خصوصی که تئاترهای کمدی را روی صحنه می‌برند، می‌توان گفت به‌طور میانگین حدود ۶۰ میلیارد تومان طی تعطیلی‌ای که جنگ دوازده‌روزه به ما تحمیل کرد، به سالن‌دارهای بخش خصوصی تهران خسارت وارد شده است.»
به‌اعتقاد نامور، نباید فراموش کرد که صرفاً گفتن اینکه اجراها شروع شوند و تئاترها روی صحنه روند، کفایت نمی‌کند: «جذب مخاطب نیازمند بسترسازی از جمله تبلیغات و حضور فعال در فضای مجازی است که با توجه به وضعیت اینترنت و پهنای باند موجود با مشکلات بسیار روبه‌رو هستیم.»
رئیس انجمن صنفی تماشاخانه‌های ایران گفت: «ضمن آنکه گرد آمدن گروه تئاتر در شرایط پساجنگ و ترس و دلهره که همچنان وجود دارد، کار دشواری است. شاید الان بگوییم که دوازده روز در جنگ بودیم و دوازده روز هم تعطیل، حال بیایید و نمایش‌ها را روی صحنه ببرید، اما روی صحنه بردن یک اجرا بیش از دو ماه تبلیغات و آماده‌سازی نیاز دارد. در تمام این مدت نیز باید اجاره سالن و حقوق کارکنان پرداخت شود، دولت نیز هیچ کمکی به ما نمی‌کند.»
او اشاره کرد: «نباید فراموش کرد که در دوران پساجنگ، جامعه با مجموعه‌ای از چالش‌های روحی، روانی، اقتصادی و فرهنگی روبه‌روست. مردم نیاز دارند تا روایت‌هایی را بشنوند که نه‌تنها زخم‌ها را به رسمیت بشناسد، بلکه به آنها امید بازسازی بدهد. شاید از این جهت است که به سالن‌دارها این اجازه داده شد در روزهای آتی نمایش‌های کمدی و حتی موزیکال روی صحنه ببرند.»
رئیس انجمن صنفی تماشاخانه‌های ایران تأکید کرد رسالت فعالیت تماشاخانه‌داران بر این است تا بتوانند در این روزها امید را به عموم جامعه تزریق کنند: «امید ما این است تا مردم با دیدن نمایش‌های موزیکال و شاد روحیه تازه‌ای در دوران پساجنگ بگیرند و کمی از ترس، دلهره و خشمشان کاسته شود. در حال حاضر، نمایش «باخ» که تلاقی موسیقی، اندیشه و احساس است، در حال اجراست. به‌جرئت می‌توان گفت شاید پنج یا شش ماه زمان ببرد تا تئاتر تبدیل به اولویت پنجم و ششم مردم و عموم جامعه شود؛ چراکه در حال حاضر در اولویت‌های نهم و دهم قرار گرفته است. سعی کردیم با تخفیف‌هایی در حدود ۵۰ درصد و حتی اجراهای رایگان مردم را به‌سوی تئاتر بکشانیم تا حالشان خوب شود.»
هنوز مخاطبان رغبتی برای دیدن تئاتر ندارند
«احمد دهقان»، تهیه‌کننده و مشاور کارگردان نمایش روز واقعه که این روزها در سالن سنگلج در حال اجراست، با اشاره به اینکه جنگ دوزاده‌روزه سبب شد زمان تمرین برای اجرا محدود شود، گفت: «یک هفته قبل از جنگ تمرین را آغاز کرده بودیم و قرار بود طی ۲۰ جلسه تمرین مرحله اجرا برسیم، اما جنگ سبب شد نتوانیم طبق برنامه‌هایمان پیش برویم. ازاین‌رو، زمان تمرین محدود و بسیار فشرده شد که سبب می‌شود کیفیت کار و انس‌گرفتن بازیگر با نقش خود پایین بیاید. این شرایط نه‌تنها برای گروه ما بلکه برای سایر گروه‌های نمایشی نیز صدق می‌کند.»
او در مورد تأثیری که جنگ بر روی مخاطبان آنها گذاشته است، گفت: «به‌نظرم عموم جامعه هنوز در شوک جنگ قرار دارند و نیازمند گذر زمان هستند. هنوز روحیه مخاطبان مناسب نیست و درواقع می‌توان گفت رغبتی برای دیدن تئاتر یا حتی رفتن به سینما و دیدن اثر هنری ندارند.»
به‌گفته دهقان، در دوران پساجنگ عموماً به مسائل کلان‌تر پرداخته می‌شود و پروتکلی برای حوزه فرهنگ و هنر در نظر گرفته نمی‌شود، درحالی‌که حوزه فرهنگ و هنر می‌تواند حال مردم را خوب کند و آنها را از این بحران بیرون بکشد. هرچند معاونت امور هنری و اداره نمایشی قول‌هایی را برای جبران خسارت‌های گروه‌های نمایشی داده‌اند، اما امیدوارم تدبیری برای آن بیندیشند که مردم را بیشتر به سالن‌های تئاتر بکشاند.